Marta Pawłuszek

   Błonnik pokarmowy to chemicznie niejednorodne składniki pochodzące z roślin spożywanych przez człowieka, a także węglowodany, które nie ulegają trawieniu i wchłanianiu w jelicie cienkim, natomiast ulegają pełnej lub częściowej fermentacji w jelicie grubym. Przeprowadzone do tej pory badania sugerują, że wzrost spożycia błonnika, oprócz poznanych korzyści fizjologicznych może zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób cywilizacyjnych.

Błonnik pokarmowy to roślinne wielocukry i ligniny oporne na działanie enzymów trawiennych przewodu pokarmowego człowieka. Inne substancje wchodzące w skład błonnika pokarmowego to: beta-glukany, gumy, śluzy roślinne, agar, woski. Błonnik pokarmowy można podzielić na rozpuszczalny (pektyny, gumy,śluzy) oraz nierozpuszczalny (celuloza, lignina).

Istotę podziału stanowią odmienne efekty działania; formy rozpuszczalne wpływają na metabolizm glukozy (zmniejszenie glikemii poposiłkowej poprzez zwolnienie opróżniania żołądkowego, zmniejszenie wchłaniania glukozy) oraz lipidów (działanie hipolipemiczne poprzez wiązanie kwasów żółciowych i ich soli, zwiększone wydalanie tłuszczu z kałem); formy nierozpuszczalne mają mniejszą zdolność fermentacyjną, wpływają zatem na zwiększenie odruchów perystaltycznych i wypróżnień.

Głównym źródłem błonnika pokarmowego w diecie są jego składniki, występujące w produktach roślinnych. Zawartość błonnika w wielu popularnych produktach i potrawach nie jest zbyt wysoka, stąd konieczność urozmaicania racji pokarmowych. Spośród produktów zbożowych najlepszym jego źródłem są przede wszystkim: pieczywo żytnie razowe, pieczywo mieszane z dodatkiem ziaren oraz różnego rodzaju płatki. Znaczne ilości błonnika znajdują się także w orzechach i suszonych owocach.

Według WHO zalecane spożycie błonnika dla zdrowej, do-rosłej osoby wynosi 20-40 g/dzień.

Odpowiednie spożycie błonnika:

• wpływa na utrzymanie prawidłowej masy ciała
• redukuje zachorowalność na nowotwory
• redukuje zachorowalność na cukrzycę typu II, aktualne zalecenia Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego rekomendują podaż błonnika pokarmowego w diecie w ilości około 25–50 g/dzień lub 15-25g/1000 kcal/diety.
• redukuje zachorowalność na choroby sercowo-naczyniowe, W diecie kardioprotekcyjnej, zaleca się codziennie 30-45 g błonnika pokarmowego, w tym około 17 g błonnika rozpuszczalnego, z takich źródeł jak: pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych oraz warzywa i owoce. Minimalna ilość błonnika pokarmowego w codziennej diecie nie powinna być mniejsza niż 25 g.
• redukuje zespół jelita drażliwego, błonnik rozpuszczalny (np. babka jajowata, babka płesznik) jest skuteczną metodą leczenia IBS(szczególnie u osób z zaparciową postacią IBS), w przeciwieństwie do błonnika nierozpuszczalnego , który może nasilać dolegliwości.

Niedobór błonnika:

• przyczynia się do powstania raka jelita grubego (Prospektywne badanie European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) wzięło udział ponad 500 000 osób z dziesięciu różnych krajów w wieku 25–70 lat)
• przyczynia się do powstania niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby (nonalcoholic fatty liver disease – NaflD)
• przyczynia się do zachorowalności na nowotwory
• przyczynia zachorowalności na cukrzycę typu II
• przyczynia się do zachorowalności na choroby sercowo-naczyniowe

NEGATYWNY WPŁYW BŁONNIKA W DIECIE

Pomimo pozytywnego wpływu na organizm, nie należy spożywać błonnika w ogromnych ilościach, gdyż jego nadmiar może prowadzić do niedoborów składników odżywczych. Konsekwencją nadmiernego spożycia błonnika mogą być niedobory składników mineralnych, tj. wapnia, żelaza i cynku. Błonnik wiąże powyższe składniki mineralne w jelicie, powodując ich wydalenie z organizmu wraz z kałem, co zatem uniemożliwia ich wchłonięcie do krwiobiegu.

Należy również pamiętać, aby zwiększyć podaż płynów od 2 do 2,5 litra na dzień. Spożycie błonnika powyżej zalecanych norm może się również przyczynić do obniżenia wchłaniania tłuszczów, a w konsekwencji witamin w nich rozpuszczalnych, tj. A, D3. Błonnik pokarmowy może także skomplikować wchłanianie leków; zmniejszyć wchłanianie leków o charakterze kwaśnym, natomiast zwiększyć wchłanianie tych o charakterze zasadowym.Przeciwwskazaniem do spożywania diety bogatej w błonnik są:

• stany zapalne żołądka, trzustki, dróg żółciowych i jelit,
• nieżyty przewodu pokarmowego,
• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,stany pooperacyjne,
• choroby zakaźne,
• niedobory białka i składników mineralnych.

Podział i charakterystyka błonnika

	Błonnik rozpuszczalny w wodzie	Błonnik nierozpuszczalny w wodzie
Skład	pektyny gumy śluzy betaglukan inulina	celulozy ligniny hemicelulozy skrobia oporna
Rola	spowalnia pasaż jelitowy	Przyspiesza pasaż jelitowy
Źródła	otręby owsiane jęczmień brązowy ryż owoce cytrusowe truskawki jabłka ziemniaki suszona fasola	otręby pszenne mąka z pełnego przemiału fasola i groch kukurydza nasiona roślin, całe ziarna orzechy warzywa kapustne warzywa korzeniowe

 

Zawartość błonnika w produktach żywieniowych

Produkt spożywczy

Zawartość w 100 g produktu [g]

Siemię lniane Figi suszone Morele suszone Śliwki suszone Porzeczki Maliny Nasiona słonecznika Brukselka Karczochy Pestki dyni Żurawina Marchew Kukurydza Szpinak Brokuły Kapusta Kalafior Jabłko Ziemniaki Płatki żytnie naturalne Płatki pszenne naturalne Ryż brązowy Płatki owsiane Pumpernikiel Chleb żytni pełnoziarnisty Chleb żytni razowy Kasza gryczana Bułka grahamka Fasola biała Groszek zielony Bób Groch Fasola szparagowa

27,3 12,9 10,3 9,4 7,9 6,7 6,0 5,4 5,4 5,3 4,2 3,6 3,3 2,6 2,5 2,5 2,4 2,0 1,5 11,6 10,1 8,7 6,9 6,4 6,1 5,9 5,9 5,4 6,51 6,0 5,8 4,73 3,67

Ze względu na swoje wyjątkowe właściwości –wiązanie wody, pęcznienie, lepkość –błonnik pełni ważną rolę w odżywianiu człowieka i powinien stanowić znaczącą część spożywanych pokarmów.

1.  Zastosowanie błonnika w terapii otyłości i zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego, M. Walczak-Gałęzewska, M. Nowrocka, D. Pupek-Musialik, Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, 2012
2. Błonnik pokarmowy i jego znaczenie w profilaktyce zdrowotnej, M. Bienkiewicz, E. Bator, M. Bronkowska Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 57-63
3. Błonnik pokarmowy w profilaktyce i dietoterapii, Konferencja Naukowo-Szkoleniowa, Konferencja Naukowo-Szkoleniowa, Warszawa 2017, Komitet Naukowy, dr inż. D. Gajewska -Przewodnicząca, dr farm. J. Chłopicka, dr farm. A. Galanty, mgr S. Gudej, dr n. med. W. Klemarczyk, dr hab. E. Lange, dr inż. J. Myszkowska -Ryciak, dr E. Pałkowska-Goździk, dr farm. P. Paśko, dr n. med. T. Tacikowski, dr hab. lek. med. D. Włodarek, prof. Shahla M. Wunderlich
4. Błonnik pokarmowy. Rola i znaczenie w diecie, S. Bojarska-Hurnik 1 A. Skorupińska 1, 21. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki ul. Mikołowska 72A 40-001 Katowice, NZOZ Centrum Medyczne Graniczna, Katowice, 2018
5. Rola diety bogatoresztkowej w profilaktyce i leczeniu zaparć, otyłości, cukrzycy typu I, chorób układu sercowo-naczyniowego, A. Platta Akademia Morska w Gdyni
6. K. Neubauer1, , E. Poniewierka2, Błonnik w wybranych chorobach układu pokarmowego, Katedra Gastroenterologii i Hepatologii, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu 2 Zakład Dietetyki, Katedra Gastroenterologii i Hepatologii, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 299–302 , ISSN 2082-9876